زیست شناسی مارها
مارهای سمی دارای نیش هایی هستند که در جلوی فک بالایی حاوی مجرا وصل به غده زهری قرار دارند و در امتداد قسمت داخلی دندان های نیش قرار دارند. زهر در غدد بزاقی تخصصی تولید می شود. در الاپیدها (خانواده Elapidae)، دندان نیش ثابت است و اندازه کوچک یا متوسطی دارد. در افعی ها (افعی ها، از زیر خانواده Viperinae) و افعی های گودال (crotalids، از زیرخانواده Crotalinae)، دندان های نیش بزرگتر و متحرک هستند. افعی‌های گودالی نام خود را از یک اندام حفره‌ای حساس به گرما گرفته‌اند که بین چشم و سوراخ بینی قرار دارد و برای جهت‌یابی و به‌ویژه برای یافتن طعمه استفاده می‌شود. بسیاری از گونه‌های خانواده بزرگ کلوبریدها (Colubridae) دارای سموم در غدد بزاقی خود هستند که در پایه دندان‌ها در قسمت عقبی فک بالا قرار دارند .
تظاهرات بالینی
ترکیبات شیمیایی زهر مار که بر اساس گونه، زیرگونه و حتی سطح جغرافیایی متفاوت است، طیف وسیعی از علائم و نشانه های بالینی را القا می کند. تقسیم بندی علائم به اثرات موضعی، اتوفارماکولوژیک، ضد هموستاتیک، عصبی، عضلانی، قلبی و کلیوی به تعیین استیج بیمار کمک می کند. همراه با اطلاعات مربوط به توزیع جغرافیایی، زیستگاه و رفتار مار، الگوی بالینی علائم و نشانه‌ها برای شناسایی مقصر مفید است. در برخی از مارگزیدگی‌ها (کروتالیدها، افعی‌ها و برخی مارهای کبرا)، برخلاف برخی دیگر (کریت، مارهای مرجانی، و برخی از مارهای الاپید استرالیایی)، تورم موضعی نشان می‌دهد که سم تزریق شده است، و عدم وجود تورم به‌طور قابل اعتمادی از نظر بالینی مرتبط است. یک تظاهر موضعی خاص، ورم ملتحمه و در موارد شدید، زخم قرنیه و سوراخ شدن ناشی از سم ساطع شده از پرتاب سم مارهای کبری است. اثرات اتوفارماکولوژیک نیش مار می تواند منجر به خارج شدن مایع در گردش و شوک هیپوولمیک و به ویژگی های بالینی که شبیه واکنش های ازدیاد حساسیت نوع I است به ویژه در موارد تشدید شدن توسط افعی ها و کروتالیدها شود. خون انعقاد ناپذیر و خونریزی در بیمارانی که توسط افعی‌ها، کروتالیدها، الاپیدهای استرالیایی و کولوبریدها مسموم شده‌اند، شایع است. در صورت مسموم شدن توسط افعی ها و کروتالیدها، انعقاد خون علاوه بر این به دلیل اختلال در اندوتلیوم مویرگی ناشی از سموم ایجاد می شود. فلج که در نهایت ماهیچه های تنفسی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد، توسط سم الاپیدها، الاپیدهای استرالیایی و تعداد بسیار کمی از گونه های کروتالید و افعی ایجاد می شود. رابدومیولیز ناشی از نیش در تعداد بسیار کمی از گونه های افعی، کروتالید، الاپید استرالیایی و مارهای دریایی رخ می دهد. نارسایی حاد کلیوی بیشتر در اثر افت فشار خون و شوک ایجاد می شود
پیشگیری و کمک های اولیه
استفاده از چکمه ها و شلوارهای بلند برای جلوگیری از نیش مار ضروری هستند. حمل مشعل در شب مفید است، همچنین محکم قدم گذاشتن روی زمین هنگام راه رفتن مفید است (زیرا مارها به لرزش حساس هستند). از خوابیدن روی زمین باید اجتناب شود.. هیچ روش قابل اجرا جهانی برای به تاخیر انداختن انتقال زهر از محل گزش به گردش خون سیستمیک بدون ایجاد آسیب وجود ندارد. تورنیکت ها بسته به فشار وارده باعث تخریب شدید بافت می شوند. دستگاه های برش و مکش (به عنوان مثال، “venom-ex”) که برای حذف زهر از بافت ها طراحی شده اند، نه تنها کاملا بی اثر هستند، بلکه خطرناک هستند. همین امر در مورد شوک الکتریکی، القای ترکیبات شیمیایی، سرما درمانی و “سنگ مار” صدق می کند. در عوض، آرام کردن و بی حرکت کردن بیمار (یعنی با آتل زدن اندام گاز گرفته و حمل بیمار) پس از حادثه بسیار مهم است. استفاده از بانداژ کرپ برای فشرده کردن عروق لنفاوی که در نتیجه مانع از گسترش سیستمیک می شود مفید است. با این حال، استفاده صحیح از باندهای کرپ، مشکلات عملی زیادی را ایجاد می کند. به طور تجربی، این روش در استرالیا مورد مطالعه قرار گرفته است. اما، اثربخشی بالینی آن هرگز تأیید نشده است. در مناطقی که مارها باعث مسمومیت موضعی می شوند، باندهای کرپ ممکن است منجر به عوارض جانبی شدید شوند.
مدیریت بالینی
مدیریت بالینی مارگزیدگی به طور ایده‌آل بر درمان حمایتی علامتی و درمان ضد سم خاص متکی است. از آنجایی که بیشتر حوادث در مناطق دورافتاده که منابع محدودی دارند اتفاق می‌افتد، راه‌حل‌ها کم هستند یا ممکن است اصلاً در دسترس نباشند. این امر به ویژه در مورد پادزهرها صادق است، که در سرتاسر جهان عرضه پایین است، اغلب کیفیت پایینی دارند و بسیار گران هستند. برای دهه‌ها، درخواست‌هایی از نهادهای ملی و بین‌المللی برای سرعت بخشیدن به توسعه پادزهر و افزایش تولید و توزیع این داروهای نجات‌بخش، بدون موفقیت زیاد صورت گرفته است. اندیکاسیون های مصرف آنتی‌ونوم عبارتند از علائم و نشانه‌های مسمومیت سیستمیک: (1) افت فشار خون یا سایر علائم و نشانه‌های واکنش‌های اتوفارماکولوژیک، (2) ناهنجاری‌های هموستاتیک یا خونریزی سیستمیک خود به خود، (3) فلج، (4) رابدومیولیز، (5) علائم قلبی عروقی و (6) نارسایی کلیوی. در مسمومیت موضعی، اگر (1) گونه‌ای که گزش را ایجاد کرده باشد، عامل نکروز موضعی شناخته شود، پادزهر اندیکاسیون دارد. (2) تورمی وجود دارد که بیش از نیمی از اندام گاز گرفته را درگیر می کند. (3) تورم به سرعت پیشرونده وجود دارد و (4) گزش در انگشتان دست یا پا وجود دارد. فرد باید به خوبی آگاه باشد که علائم و نشانه های مسمومیت می تواند بسیار به تعویق بیفتد و در نتیجه نیاز به مانیتورینگ بیماران بیش از 24 ساعت پس از گزش باشد. بسته به پادزهر موجود (تک خاص، چند گونه)، عامل گزش باید در سطح (زیر) گونه یا حتی نوع جغرافیایی شناسایی شود، فرآیندی که می تواند توسط طیف وسیعی از مشکلات ذکر شده در بالا پیچیده شود. نظارت و درمان عوارض جانبی را به بخش مهمی از مدیریت بیماران مسموم شده تبدیل می کند. به دلیل جذب طولانی مدت سم از محل گزش، اغلب به دوزهای مکرر پادزهر نیاز است. علاوه بر درمان پادزهر، مراقبت‌های پزشکی حمایتی (مانند حمایت تنفسی و کلیوی) به طور مرتب در صورت گزش مار مورد نیاز است. خون انعقاد ناپذیر و خونریزی های متوالی باید زود تشخیص داده شود تا در صورت نیاز، درمان ضد زهر شروع و تکرار شود. برای این منظور، آزمایش لخته شدن خون کامل 20 دقیقه ای یک آزمایش ساده و کافی برای ارزیابی انعقاد خون است. درمان آسیب بافت موضعی در اطراف محل گزش از مدیریت ساده زخم تا دبریدمان برای نکروز گسترده است. از آنجایی که باکتری ها می توانند توسط دندان های نیش مار وارد شوند و می توانند باعث عفونت زخم بعدی، از جمله آبسه شوند پیشگیری از کزاز باید انجام شود. زخم ها باید پیگیری شوند و در صورت نیاز آنتی بیوتیک تجویز شود. با این حال، پروفیلاکسی آنتی بیوتیکی توصیه نمی شود. سندرم کمپارتمان نادر است و باید تنها پس از اندازه گیری فشار تشخیص گذاشته شود.
نیش زدگی
ایران دارای 81 گونه مار است که 25 گونه آن سمی هستند (9 گونه مار دریایی و 16 گونه مار خشکی‌زی).
Echis carinatus (Schneider, 1801)، Macrovipera lebetinus (Linnaeus, 1758)
Pseudocerastes persicus (Duméril, Bibron & Duméril, 1854) و Naja oxiana (Eichwald, 1831) بیشترین و گسترده ترین حوادث را در ایران دارند. مطالعه ای 53787 مورد مارگزیدگی را بین سال های 2002 تا 2011 در ایران گزارش کرده است.